Međunarodni dan borbe protiv hronične opstruktivne bolesti pluća                                                                 Sprečimo hroničnu opstruktivnu bolest pluća

          Hronični bronhitis i emfizem pluća su dve obično udružene promene disajnih organa koje se, u poslednjih deceniju i po, označavaju zajedničkim imenom: hronična opstruktivna bolest pluća (HOBP). Hronična opstruktivna bolest pluća je, kako ime kaže, hronična bolest pluća koju karakteriše smanjenje maksimalnih izdisajnih protoka pri forsiranom izdahu. Opstrukcija ili smanjenje protoka vazduha kroz disajne puteve uglavnom je stalno i bolest ima progresivni tok, odnosno vremenom napreduje ukoliko se ne uklone postojeći faktori rizika i ukoliko se ne leči.  Potrebno je ovu bolest postaviti kao značajnu temu javnog zdravlja uvažavajući pokazatelje zdravstvene statistike prema kojima se u svetu, ali i kod nas, beleži značajan porast stope oboljevanja od hroničnih plućnih bolesti (bronhijalna astma, hronični opstruktivni bronhitis, emfizem pluća). Hronična opstruktivna bolest pluća je proširena u stanovništvu, posebno u ekonomski slabije razvijenim zemljama, u siromašnijoj populaciji, ali i u delu stanovništva koji je izložen višegodišnjem uticaju dokazanih faktora rizika, kao i kod osoba sa genetskom predispozicijom i rođenih sa manjom telesnom masom. Češće oboljevaju osobe muškog pola, učestalije posle 40. godine i bela rasa u odnosu na crnu. HOBP je oboljenje koje ugrožava život i pogoršava se ako se ne leči. Nalazi se među deset vodećih uzroka smrti u svetu i u stalnom je porastu. Starost je značajan faktor rizika, između ostalog i zbog kumulativne prirode oštećenja pluća, ali hronični bronhitis mogu da imaju i mlade osobe.

    Hronični bronhitis je oblik hronične opstruktivne plućne bolesti prouzrokovan hroničnim zapaljenjem bronhija. Zapaljenje nastaje dugotrajnim nadražajem (iritacijom) sluzokože bronhija duvanskim dimom ili zbog izloženosti štetnim česticama prašine ili dima, na radnom ili mestu stanovanja. Njegovi simptomi su ponavljajući. Ovo stanje može da prethodi hroničnoj opstruktivnoj bolesti pluća. Hronični bronhitis može da se razvije i kod dece, sa češćim pogoršanjima u jesen i proleće. Uzroci mogu biti stanja i okolnosti kojima su deca često izložena: česte infekcije disajnih puteva, koje nisu lečene pravilno, zatim stalna, duža ili učestala izloženost nekim iritansima kakav je duvanski dim, razni aero zagađivači, prašina i drugo. Isključivanjem faktora rizika i pravilnim lečenjem moguće je postići izlečenje. Emfizem pluća je hronična, progresivna bolest koju karakteriše trajno difuzno proširenje vazdušnih prostora ispod završnih disajnih puteva, što je praćeno razaranjem pregrada između alveola (mehurića preko kojih se vrši razmena gasova), zatim gubitkom elastičnosti plućnog tkiva i smanjenjem plućne funkcije. Najznačajniji faktor u nastanku emfizema pluća je korišćenje duvanskih proizvoda i duvanski dim, a broj pacijenata je u stalnom porastu. Emfizem pluća nije moguće izlečiti, ali ako se isključe štetni uticaji moguće je zaustaviti progresiju ili širenje bolesti na još uvek očuvano plućno tkivo.

    Faktori rizika za nastajanje i pogoršavanje hronične opstruktivne bolesti pluća su sledeći: korišćenje duvanskih proizvoda, udisanje duvanskog dima, prašina i zagađenost vazduha u zatvorenom i otvorenom prostoru, izloženost u okviru profesije (hemijska isparenja, dimovi, čestice), respiratorne infekcije (virusne, bakterijske) i genetski faktor. Prema mnogobrojnim istraživanjima 80-90% svih bolesnika sa HOBP su aktivni ili bivši korisnici duvanskih proizvoda. Dugogodišnje korišćenje duvanskih proizvoda i udisanje duvanskog dima oštećuje nežnu strukturu površnog sloja sluzokože disajnih puteva, što dovodi do: sporije eliminacije sekreta; smanjene funkcije odbrambenih ćelija trepljastog epitela; umnožavanja i pojačane funkcije žlezda koje luče sluz; blokiranja aktivnosti određenih enzima, što ima za posledicu dalje oštećenje strukture disajnih puteva i dovodi do grčenja glatkih mišića bronhija, bronhiola i suženja, sa pojačanom reaktivnošću disajnih puteva. Opstrukcija u “malim disajnim putevima“ ili bronhiolama je najraniji mehanički poremećaj koji se uočava kod mladih potrošača cigareta i može u potpunosti da nestane sa prestankom korišćenja. I kod dugogodišnjih korisnika duvanskih proizvoda moguće je usporavanje opadanja plućne funkcije, ako prestanu da ih koriste pre nego što se razviju trajne posledice (emfizem pluća). Udisanje duvanskog dima nosi rizik i uzrok je simptoma kao što su: kašalj (suvi ili sa pojačanim stvaranjem ispljuvka), zviždanje u grudima, osećaj nedostatka vazduha i drugo. Izlaganje duvanskom dimu nerođene dece i beba donosi veoma visok zdravstveni rizik, jer posebno ugrožava zdravlje disajnih puteva, razvoj pluća, kao i oššte zdravlje (rođenje pre vremena i sa manjom telesnom masom). Tokom života ova deca učestalije oboljevaju od nekih bolesti. Važno je da se zna: kada buduća majka živi u atmosferi duvanskog dima i udiše vazduh zajedno sa hemikalijama iz duvanskog dima, one preko krvi majke dospevaju u krv ploda. Zagađenost vazduha, posebno povezana sa prisustvom sumpor dioksida i čvrstih čestica u vazduhu (industrijske i visokourbane sredine), zatim profesija (izloženost dejstvu neorganskih i organskih prašina i štetnih gasova) kao i česte respiratorne infekcije (virusne i bakterijske) faktori su koji značajno povećavaju rizik za nastajanje i za pogoršavanje HOBP. Genetski poremećaj je deficit Alfa-1 antitripsina, koji blokira aktivnost serumskih proteaza i odgovoran je za oko 2% emfizema pluća, a razvija se kod mladih osoba.

     Pojedinačno ili najčešće udruženo delovanje navedenih faktora tokom godina dovodi do posledica. Dešavaju se promene u strukturi disajnih puteva (zadebljanje mišićnog sloja i sluzokože), nastaje naglo slabljenje disajnih puteva, a povećan je i rad disajnih mišića. Protok vazduha je ograničen. Izdah kao pasivna radnja više je pogođen nego udah, pa kao posledica sužavanja disajnih puteva i gubljenja elastičnih svojstava pluća dolazi do fenomena zarobljavanja vazduha i povećane vazdušnosti pluća. Paradoks je da je količina vazduha u plućima povećana, ali on ne učestvuje u razmeni gasova, jer se nalazi u takozvanom anatomskom mrtvom prostoru. Razvoj bolesti dovodi do oštećenja i razaranja krvnih sudova i tkiva pluća što dovodi do slabije gasne razmene, a rezultat su: smanjenje kapaciteta pluća i dinamskih volumena (FEV1), kao i poremećaj u sastavu gasova arterijske krvi. Hronični nedostatak kiseonika u krvi (hipoksija) sa svoje strane dovodi do niza poremećaja: povećanja pritiska u plućnoj arteriji, hipertrofije desne pretkomore i komore srca, bubrežnih, hormonskih i poremećaja funkcije skeletnih mišića i njihove atrofije, smanjenja gustine kostiju (osteoporoza) i drugo. Moždane ćelije su vrlo osetljive na hipoksiju i tada se osoba oseća umorno, teskobno, pospano, a pažnja i koncentracija su smanjene.

     Ponekad je teško početne simptome povezati sa HOBP, jer se ti simptomi nalaze i u nekim drugim stanjima i gotovo uvek se mogu povezati sa delovanjem hemikalija iz duvanskog dima. Kada su slabije izraženi često se povezuju i sa starenjem. Zbog toga je često da se osoba neko vreme ne obraća lekaru. Kada se obrati, dijagnozu nije teško postaviti. Lekar specijalista za pluće bolesti (pulmolog)  pregleda pacijenta i ima na raspolaganju različite dijagnostičke metode, koje koristi za konačno postavljanje dijagnoze. Primenjuju se: laboratorijske analize krvi, spirometrija, bronhodilatatorni ili “Ventolinski“ test, rendgenski snimak pluća, bakteriološki pregled ispljuvka, gasne analize, pulsna oksimetrija, bronhoskopija i kompjuterizovana tomografija grudnog koša (MSCT, skener).

    Klinička slika bolesnika sa HOBP: radi se najčešće o dugogodišnjem korisniku duvanskih proizvoda, koji kašlje i iskašljava, naročito u jutarnjim časovima. Sadržaj iz disajnih puteva je sluzav, a može biti i gnojni. Količina sputuma (ispljuvka) je obično mala. Učestalost i težina kašlja, kao i zviždanje ili pištanje u grudima ne moraju obavezno značiti da se radi o težem stepenu poremećaja funkcije pluća. Vremenom bolest napreduje i periodi pogoršanja bivaju češći i dužeg su trajanja. Javlja se osećaj nedostatka vazduha (dispnea), prvo pri većem, a potom i pri sve manjem naporu, pa i u miru. Napredovanjem nelečene bolesti podnošenje napora je sve teže, bolesnik ostaje bez daha u toku svakodnevnih aktivnosti kao što su penjanje uz nekoliko stepenica, hod po ravnom ili čak jutarnje umivanje i oblačenje. Razvija se kaheksija ili gubitak telesne težine. Pogoršanjem funkcije pluća i gasne razmene, zbog hroničnog nedostatka kiseonika, dolazi do promena u krvnoj slici (povećava se broj crvenih krvnih zrna, hemoglobin, hematokrit), a javlja se i cijanoza (ljubičasta prebojenost jezika, usana, jagodica i prstiju). Tremor ili fino podrhtavanje šaka, jutarnja glavobolja, anksioznost, depresija, inverzija sna (pospanost danju a nesanica noću) i pojačano znojenje su znaci globalne plućne slabosti. Srazmerno sa razvojem bolesti smanjuje se životna i radna sposobnost osobe! Da bi se uspešno lečila HOBP neophodno je da se na vreme prepozna i dijagnostikuje već u početnom stadijumu, a to se nažalost ne događa uvek. Često se dijagnoza postavi tek kada osoba izgubi više od 50% plućne funkcije. Bolest može da se izleči kada je u ranim stadijumima utvrđena, ali bezuslovno moraju da se isključe prisutni faktori rizika. Prestankom delovanja ovi faktora prestaje i progresija bolesti i otvara se mogućnost izlečenja. U slučajevima razvijene i teže HOBP moguće je postići usporavanje napredovanja ili progresije. Lečenje podrazumeva, pored obaveznog isključivanja duvanskog dima i svih drugih prisutnih štetnih uticaja, uvođenje različitih lekova prema potrebi (bronhodilatatori, antibiotici, kortikosteroidi, sredstava za iskašljavanje), terapiju kiseonikom (oksigenoterapija), plućnu rehabilitaciju (vežbe disanja) i hirurško lečenje. Kod nekih bolesnika može da se izvrši hirurško uklanjanje nefunkcionalnog plućnog tkiva ili transplantacija pluća, ali za obe intervencije kriterijumi su čvrsto definisani ili utvrđeni. Savetuje se primanje vakcine protiv gripa i upale pluća.

    Primarna prevencija hroničnih bolesti pluća se uspešno sprovodi jednostavnim uklanjanjem  prepoznatih faktora rizika, koje nalazimo u okviru životnog stila i ponašanja određene osobe, kao i u okviru životne i radne sredine. Najvažnije je da se HOBP može sprečiti, a smatra se da je osnovna i najvažnija preventivna mera prestanak korišćenja duvanskih proizvoda i život oslobođen duvanskog dima. Ne manju, već ogromnu važnost, ima to što zagađenje vazduha, koje je nastalo delovanjem čoveka, može da se kontroliše (industrija, dimnjaci, saobraćaj). U mnogim državama uspešno se sprovode određene mere, zakonskim propisima utvrđene. Sprovođenje mera značajno doprinosi smanjenju zagađenosti vazduha, koji udišemo i bez kojeg nema života za čovečanstvo, za biljni i životinjski svet naše Planete. Briga o šumama, razvoj goranskog i drugih sličnih pokreta, kao i razvoj ekološke svesti lokalno i globalno imaju veoma veliki značaj, koji se pronalazi i u okviru primarne prevencije hroničnih bolesti organa za disanje.  

Statistički podaci:

·         Umrli tokom 2021. godine u Severnobačkom okrugu od: Hronične opstruktivne bolesti pluća (J 44), 61 osoba (42 muškog i 19 ženskog pola) i od Plućne astme (J 45), 5 osoba (1 muškog i 4 ženskog pola).

·         Prema Izveštaju o hospitalizaciji u OB Subotica, tokom 2021. godine lečeno je od Hronične opstruktivne bolesti pluća (J 44), 30 osoba (13 muškog i 17 ženskog pola) i od Plućne astme (J 45), 20 osoba (11 muškog i 9 ženskog pola)

Autor: Dr Zorica V. Dragaš, Specijalista socijalne medicine